Jest to książka osadzona w dwudziestowiecznej historii Niemiec. Dla wytrwałych, dla chętnych, ściślej, dla tych wszystkich, którzy są w stanie to znieść, tzn. dla wszystkich chorobliwie i niechorobliwie zainteresowanych historią wojen światowych, ze szczególnym uwzględnieniem wojny lat 1939-1945, a także dla tych, których to zawsze przerażało i którzy okrucieństwa wojny i około-wojenną nikczemność wypierali ze świadomości, zajmując się tym, co w ich życiu naprawdę ważne, a którzy teraz chcieliby, bo nareszcie odnaleźli w sobie siłę, przypomnieć sobie to, co wiedzieli, a także dowiedzieć się nowych rzeczy i stworzyć nieco dokładniejszy obraz tamtych wydarzeń. 

 

W pewnym sensie jest to książka o historii jednego człowieka, Johanna Heinricha Cresspahla, ale nawet teraz, kiedy to piszę, nie opuszcza mnie wrażenie, że jego nazwisko właściwie nie ma znaczenia, liczy się historia. Jest to historia „wyjarzmienia” biednego pacholęcia, chłopaka zatrudnionego za wikt i opierunek, a następnie za psie pieniądze przez meklemburskiego pana na zamku, który to chłopak, po serii przeróżnych perypetii, ląduje w więzieniu za grzechy polityczne, co do których nawet do końca nie wiadomo, czy je popełnił, a wcześniej zostaje nawet burmistrzem, choć podległym komendantowi, który co pewien czas „groził mu rozstrzelaniem”. Cresspahl przeszedł więc drogę od chłopa pańszczyźnianego w niemieckiej Meklemburgii do burmistrza Jerichow, niewielkiego miasta pod Berlinem.

Jerichow to w istocie mała mieścina, trochę jak Jerzmanowice. Z Jerzmanowic do Krakowa jest mniej więcej tyle co z Jerichow do Berlina, mutatis mutandis, bo obok Jerzmanowic są Paczółtowice, tak jak Jerichow jest obok Poczdamu, tyle że Poczdam leży bliżej Berlina niż Jerichow a Paczółtowice leżą dalej od Krakowa niż Jerzmanowice, jednak o ile pod względem wielkości i rozwoju cywilizacyjnego Jerzmanowice przypominają Jerichow czasów Cresspahla, o tyle Paczółtowice, wieś, licząca około ośmiuset mieszkańców nie przypomina i nigdy nie przypominała Poczdamu, miasta liczącego ponad sto osiemdziesiąt tysięcy mieszkańców. W opowieści Johnsona poznajemy jednak Niemcy B, Jerichow, a poznajemy je poprzez żyjących tam bohaterów, biednych, pracujących ciężko i słabo wynagradzanych, zmuszonych przez trudne warunki ekonomiczne do emigracji zarobkowej.

Heinrich Cresspahl, w wyniku splotu sprzyjających okoliczności, został stolarzem, dzięki czemu mógł emigrować do Richmond i tam przetrwać jako renowator zabytkowych mebli, a właściwie pozostawać tam długo i nawiązać w tym czasie romantyczną relację z posiadaczką owych mebli – lady Elizabeth Trowbridge, która później, nota bene, została także matką jego dziecka. Sprawa z dzieckiem jest delikatna, ponieważ narratorką powieści Johnsona jest córka Heinricha, Gesine, która rekonstruuje możliwie dokładnie, a w każdym razie odnosi się wrażenie, że jest to wiarygodne, uczciwe, drobiazgowe i pieczołowite badanie, życie swojego ojca, który urodził się w wegetującej pod butem pana społeczności zgermanizowanych Słowian. Ściśle rzecz biorąc, autor niekiedy wyłania się z opowieści, by powiedzieć „córka Cresspahla”, lecz przeważnie pierwszoosobową narrację prowadzi właśnie owa córka. A sprawa jest delikatna, ponieważ Heinrich spłodził na emigracji, na początku lat 30-ych XX w., wspomniane dziecko z lady Trowbridge, którą później porzucił, zaocznie (telefonicznie), z powodu miłosnego zachwytu matką Gesine, Lisbeth Papenbrock, do którego to zachwytu doszło podczas krótkiego wypadu Cresspahla do Niemiec, właśnie do Jerichow. Przyczyny powrotu Heinricha z angielskiej emigracji do kraju obfitującego w nazistów także poddawane są wnikliwym dociekaniom Johnsona, które to dociekania w zasadzie kończą się na domysłach. I o to chodzi. Wszystko jest domniemane, jak w otwierających pisarską karierę Johnsona „Domniemaniach w sprawie Jakuba”.

Metoda „Dziś, w dziewięćdziesiątą rocznicę” zostaje wyłożona już w pierwszych zdaniach: Wyuczona na pamięć zewnętrzna skorupa przeszłości, wtłoczona w łańcuch lat, którego szczęk dochodzi echem ze studzien. Zamiast prawdy – życzenia pod jej adresem, również dary, od Kota Wspomnienia, ciągle śladem przeszłości, już choćby wskutek nienadążania słów. Nie to, jak było, tylko to, co z tego udało mi się odszukać. 1888. 1938. 1968. Wtedy. Jest to zadeklarowana przez narratora metoda rekonstrukcyjna, która skrywa (i odsłania) metodę pisarską autora. Dokonywane przez Gesine rekonstruowanie życia Heinricha jest echem albo drugą stroną konstruowania powieściowej postaci przez autora. Johnson mógł budować postacie jednocześnie budując narrację, wybierając domniemywanie jako metodę konstrukcji fabuły uczynił krok wstecz względem przeciętnego postępowania pisarskiego (najpierw domniemywanie kim miałaby być postać, potem pisanie) – i na tym polega jego odkrywczość tudzież oryginalność – u Johnsona domniemywanie jest już pisaniem, a rekonstrukcja jest konstrukcją, twórczością. Parafrazując znaną wypowiedź Gustava Flauberta Johnson mógłby powiedzieć: „Gesine Cresspahl to ja”.

     

Lisbeth tuż po zaślubinach podjęła próbę emigracji do Anglii wraz z Heinrichem, lecz po roku powróciła do niemieckiej macierzy, gdyż w ogóle nie nadawała się na emigrantkę. Była zbyt leniwa, nie miała „siły przebicia”, poza tym język angielski okazał się dla niej zbyt trudny a życie w prekariackiej niewygodzie ostatecznie nie interesowało córki wyznającego narodowy socjalizm lokalnego Jerichowskiego tuza, starego Papenbrocka. Tymczasem Heinrich w życiu emigranckim odnalazł się nieźle, chronił się w pozornej małomówności osoby obcojęzycznej z konkretnym fachem w ręku. Lisbeth, która zdecydowanie nie była dla Gesine idealną matką (choć być może, z drugiej strony, każda matka jest najlepszą z możliwych matek, tego ostatecznie nie wiemy), ponieważ w miarę jak popierani przez jej ojca naziści dochodzili do władzy, stopniowo zamykała się w sobie, aż wreszcie popełniła samobójstwo, którego powody stają się w książce przedmiotem licznych domniemań, podobnie jak niemal wszystko inne. Autor sprawia wrażenie, jakby nie mógł uwierzyć w to, co stało się ze światem i ludźmi w jego czasach, zadaje więc pytania o wcześniejsze pokolenie i o proces, który do TEGO doprowadził.  

„Dziś, w dziewięćdziesiątą rocznicę” stanowi rekonstrukcję losów rodziny Gesine Cresspahl zespoloną z rekonstrukcją losów świata, zwłaszcza Niemiec, w okresie między 1888 a 1968-ym. Był to okres burzliwy, jak wiemy z historii. Był to także okres pełen politycznej agresji oraz nikczemności przykrywanych groteskowo uprzejmą ironiczną dyplomacją będącą de facto powtarzaniem propagandowych sloganów. Zarówno owe slogany, jak i przysłowia i powiedzonka zapamiętane przez narratorkę są co pewien czas włączane w jej opowieść i zaznaczane kursywą. Trzeba powiedzieć, że nie jest to lektura łatwa, przeciwnie, złożoność narracyjnej rekonstrukcji, splot planu poetyckiego, językowego, politycznego i historycznego z historią osobistą tworzą na tej niewielkiej przestrzeni 180 stron gęstwę nie do ogarnięcia. Przypomina to obraz traumy. Jest to też z pewnością o wiele bardziej złożone, niż przedstawiłem wyżej, w każdym razie takie sprawia wrażenie. Jednocześnie, bezpośrednia akcja w zasadzie nie istnieje, jej miejsce zastąpiła historia. Dzieje się niby wiele, ale narracja jest rekonstrukcją, czytamy więc wspomnienia narratorki, siedzimy w jej umyśle, poznając doświadczenia osobiste, wiedzę szkolną i tę zdobytą później; Gesine kilkakrotnie oznajmia, że w szkole jej czegoś nie mówili. Jest to właściwie quasi-naukowa rozprawa, napisana w sposób silnie idiosynkratyczny, na temat przyczyn dwudziestowiecznych konfliktów zbrojnych, jednocześnie jest to także pamiętnik i dziennik. Dialogi nie występują (wypowiedzi postaci są cytowane w strumieniu opowiadającej, wspominającej, rekonstruującej świadomości Gesine/Johnsona), jednak wiele dzieje się w języku. Książka jest dokumentem języka niemieckiego w jego różnych odmianach. Tym samym stanowi ona wyzwanie godne wybitnego tłumacza, w tym przypadku tłumaczki – Sławy Lisieckiej.

Narratorka, w celu przywołania przeszłości, cytuje swoje dziecinne błędy językowe, pojawiają się też zapamiętane przez nią rosyjskojęzyczne miazmaty, przeważnie pasywno-agresywne pogodne złośliwostki z ludobójstwem w tle, oraz, przede wszystkim, smaczki niemieckie, np. „Führer, podführer; człowiek, podczłowiek”. Inaczej mówiąc, kojarzone z nazizmem terminy der Mensch i der Untermensch, są pochodnymi języka hierarchii służbowej w wojsku nazistowskim. Do języka niemieckiego przeniknęło zresztą sporo militarnej nomenklatury, co, jak czytamy w przypisie trzydziestym dziewiątym (książka posiada przypisy sporządzone przez wydawcę), stało się przedmiotem badań Victora Klemperera w jego „Notatniku filologa”.

Materiał językowy „Dziś, w dziewięćdziesiątą rocznicę” został opracowany misternie, ze szczególną wnikliwością, miejscami wręcz głębinową. W tekście roi się od skrótów nazw niemieckich partii politycznych, dat ich powstania, delegalizacji, likwidacji, ponownej legalizacji, wielu innych dat historycznych, roi się tam też od nazwisk, zarówno postaci powszechnie znanych, jak też zupełnie nieznanych, jak stelmach pana von Bobzina. Jest sporo momentów komicznych, tudzież ironicznych. Znalazłem dwa wyraźne akcenty polskie, oba oddają specyficzny, analityczno-przerażająco ironiczny sposób opowiadania, jaki swoim czytelnikom zaserwował autor „Domniemań w sprawie Jakuba”, który to Jakub zresztą pojawia się pod koniec „Dziś, w dziewięćdziesiątą rocznicę”. Książka, pomimo swojej badawczej gęstości (upodabniającej ją do specjalistycznego artykułu z zakresu historii najnowszej, choć napisanego z dużą swobodą i zapewne „pod wpływem”), niekiedy jednak wciąga, można powiedzieć, że wciąga falami, jest to związane przede wszystkim ze stopniowym wyłanianiem się pierwszoplanowych aktorów dwudziestowiecznej sceny politycznej, a więc Hitlera i Stalina, wszak wraz z dojściem przez nich do władzy napięcie rośnie także na dole drabiny społecznej, w tle migają Roosevelt, Ribbentrop, Mołotow, Tuchaczewski, Goering, Goebbels, i inni, Churchilla jest nieco więcej niż Lenina i Trockiego, i gdyby nie oni, to historia Heinricha byłaby mało interesująca, delikatnie mówiąc, tymczasem piekło, które w dwudziestym wieku w pierwszym świecie stworzyły Niemcy i Rosja, począwszy od rozpętania pierwszej wojny światowej, aż po dalsze wolty i mordercze popisy kłamstwa i nikczemności, jak np. tzw. pakt o nieagresji tuż przed wywołaniem drugiej wojny światowej, stało się dramatycznym tłem napędzającym te dociekania. Z prozy Johnsona wyłania się ponura rzeczywistość, przerażająca, jest to w zasadzie krótka historia nikczemności oparta na znanych faktach, ale opowiedziana z perspektywy jednostki powierzającej czytelnikom tajemnicę swojej rodziny.

W trakcie lektury notowałem na marginesach rozmaite uwagi, podkreślałem ołówkiem liczne intrygujące czy też pouczające stwierdzenia Gesine. Większości z nich nie przywołam, gdyż są kompletnie nieczytelne, ale pod hasłem „nikczemność” odnotowałem epizod z marcowego przewrotu robotniczego w Meklemburgii dokonanego w 1920 r.: Kiedy robotnicy rolni wkroczyli do majątku Krukow, baron von Malzan kazał tak długo machać do nich białą flagą, aż podejdą wystarczająco blisko, żeby mógł wydać rozkaz strzelania ze swoich karabinów maszynowych; strzelano również szrapnelami. Przykładów nikczemności jest w opowieści Gesine o wiele więcej. Następujące fragmenty opatrzyłem kategorią „klasa”: (…) mojemu ojcu, wskutek społecznego wywłaszczenia, wpojono poczucie zbędności. (…) Wzdragam się przyjąć do wiadomości, że w Amsterdamie sięgał do koszy na śmieci po zadrukowany papier, niczym nowojorscy biedacy. A był biedny, muszę go więc ubrać jak miejskiego włóczęgę. (…) Takie „bycie w drodze” dziwnie nie pasuje do jego trzydziestu sześciu lat. W tych uwagach słychać wyższość klasową Gesine nad ojcem, ale też cała książka jest właściwie jednym wielkim opisem różnic klasowych oraz walki klas, ekonomicznej i zbrojnej. Z ciekawostek: duńska nazwa Bałtyku to Østersøen, zaś eufemizm stosowany pod koniec wojny względem nazistów to „złociste bażanty”.

Jeśli więc ktoś miałby ochotę na powtórkę z historii połączoną z rozkoszą badawczej analizy pojedynczego przypadku, wtedy poleciłbym mu książkę Johnsona, zaznaczając przy tym, że łatwo nie będzie, a obraz człowieka, jaki się z tego wyłania, nie jest szczególnie krzepiący. Miałem jednak zacytować fragmenty polskie, oto one (dodam tylko, że jest tutaj mowa o istotnych wydarzeniach z powojennej historii naszego kraju, jakimi były, po pierwsze, powstanie warszawskie, a po drugie, podpisanie 21 kwietnia 1945 roku w Moskwie polsko-sowieckiego układu o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy. Przypomnę, że wbrew nazwie tego paktu, jego realnym sensem było podporządkowanie Polski ZSRR):

 

1.) W sierpniu – dokładnie 1 sierpnia 1944 roku o godzinie 17:00 [przyp. moje – M.P] – powstanie w Warszawie, jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy! W szkole przygotowywaliśmy referat wyjaśniający powody, dla których Armia Czerwona musiała pozostać na drugim brzegu Wisły i przyglądać się, jak Niemcy, używając dział samobieżnych, miotaczy ognia, bombowców nurkujących i organizując masowe egzekucje, obracają Warszawę w perzynę; a ja mam jeszcze w zanadrzu referat wyjaśniający powody, dla których głównodowodzący i marszałek Związku Sowieckiego mógł przynajmniej udostępnić lotniska amerykańskiej odsieczy z powietrza, zanim dowództwo powstania zostało zmuszone do negocjowania z Niemcami warunków kapitulacji.

 

2.) Nazajutrz Stalin podpisuje układ z Polakami – Bolesławem Bierutem, Edwardem Osóbką-Morawskim i Władysławem Gomułką [przyp. moje – M.P.] – którzy: a) nie są członkami londyńskiego rządu emigracyjnego, b) nie zginęli w powstaniu warszawskim i c) nie należą do szesnastu przywódców podziemia, zaproszonych do Moskwy na wytoczony im proces z powodu uknucia wojskowego spisku z Niemcami przeciw potężnemu Związkowi Sowieckiemu.

 

Nie mam słów, z jednej strony, ale z drugiej strony należy to jakoś podsumować.

Jest więc tak, że książka Johnsona pozwala uprzytomnić sobie i zrozumieć (być może lepiej niż dotychczas) sens opisywanego w niej procesu dziejowego. Na pewno nie należy jej czytać zbyt szybko, a w niektóre zdania, jak w te zacytowane wyżej, dobrze jest wniknąć w skupieniu, można je przeczytać nawet kilka razy, żeby nabrać jasności. Wielokrotnie podczas lektury miałem też wrażenie, jakbym słuchał wykładu Bogusława Wołoszańskiego.

 

Co do samego Johnsona, który za życia zyskał uznanie świata literackiego, był beneficjentem stypendiów i laureatem nagród literackich, a dziś jest uznawany za jednego z najwybitniejszych dwudziestowiecznych pisarzy języka niemieckiego, nie wchodząc w szczegóły godne obszernej monografii, na niemieckiej stronie Wikipedii znalazłem informację, że urodził się w 1934 r. w Kamieniu Pomorskim, ówczesnym Kammin in Pommern, gdyż były to wtedy (aż do 1945 r.) ziemie niemieckie. Pierwsze lata szkoły powszechnej (Cotheniusa) odbył w Anklam, następnie został przeniesiony do Niemieckiej Szkoły Domowej w Kościanie pod Poznaniem. Posiadł więc zapewne przynajmniej podstawową znajomość języka polskiego. Germanistykę studiował już w Niemczech, w Rostocku, następnie w Lipsku. W 1946 Sowieci aresztowali jego ojca i deportowali do ZSRR, gdzie zmarł w 1947. Johnson był przez dwa następne lata członkiem wspólnoty ewangelickiej w Güstrow, nieco później także grupy 47. Po debiucie przebywał na stypendium w Rzymie, gdzie zawarł związek małżeński z Elizabeth Schmidt, która uciekła do niego z NRD. W latach 1966–1968 przebywał w Nowym Jorku, na Manhattanie, gdzie jego nazwisko wymawiano zapewne „dżonson”. W 1974 wraz z żoną i córką osiadł w Sheernees, niewielkim mieście portowym na wschód od Londynu. Cztery lata później rozwiódł się z żoną, której nie mógł wybaczyć dawnego romansu z pewnym praskim muzykologiem i badaczem Mozarta, zaś w grudniu 1982 Siegfried Unseld, jego wydawca, przypomniał Johnsonowi o debecie w wysokości 230 094,89 marek niemieckich, który powstał w wyniku pobierania przez tegoż trzech tysięcy marek miesięcznie tytułem długoterminowej zaliczki na napisanie tetralogii Rocznice (której częścią jest Dziś, w dziewięćdziesiątą rocznicę). Johnson ukończył rękopis Rocznic w marcu 1983 po czym jedenaście miesięcy później zmarł, w wieku 49 lat. Ponieważ dokładna data śmierci nie jest znana, różne źródła podają, że ciało znaleziono dopiero po 19 dniach lub po trzech tygodniach od śmierci, której przyczyną miała być niewydolność serca spowodowana alkoholizmem i lekomanią, choć równie dobrze, jak sądzę, za tego rodzaju niewydolność mogły odpowiadać predyspozycje genetyczne, wieloletni stres, palenie papierosów, regularne zażywanie alkaloidów w postaci kawy i mocnej herbaty, a także kosmiczne promieniowanie tła, które nieustannie przestawia klocki w DNA komórek organizmów żywych. Johnson został pochowany na Cmentarzu Halfway, na południe od Sheernees.

Swoją drogą, myślę teraz, człowiek tyle domniemywa, tyle analizuje, tyle wspomina, tyle sobie wyrzuca, tyle rekonstruuje, tyle pisze, tyle się zastanawia, tyle rozmyśla, aż pewnej nocy ciemnej umiera, i już go nie ma. Tak po prostu.